जुन्नरचे बिबटे चिमुकल्यांचा जीव घेतायत, त्यांना कसं रोखलं जाणार?
माणूस आणि बिबट्याचा संघर्ष: जुन्नरच्या दहशतीवर विशेष लेख
पुणे: एकेकाळी ‘शेतकऱ्यांचा मित्र’ म्हणून ओळखला जाणारा बिबट्या, आज पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर आणि आसपासच्या तालुक्यांसाठी ‘दहशत’ बनला आहे. गेल्या काही वर्षांपासून बिबट्या-मानव संघर्षाच्या घटनांमध्ये वाढ झाली असून, यात निष्पाप चिमुकल्यांचा बळी जात असल्याने संपूर्ण परिसरात भीतीचे आणि संतापाचे वातावरण आहे. मानवी वस्त्यांमध्ये बिबट्याचा वाढलेला वावर कसा रोखायचा आणि या संघर्षावर कायमस्वरूपी तोडगा कसा काढायचा, हा सर्वात मोठा प्रश्न आज वनविभाग आणि प्रशासनासमोर उभा आहे.
संघर्षाचे मूळ: बिबट्यांचे ‘हॉटस्पॉट’ बनलेले जुन्नर
जुन्नर, आंबेगाव, खेड आणि शिरूर या भागांत बिबट्यांची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. या वाढीमागे काही प्रमुख कारणे आहेत, ज्यामुळे बिबट्या आता जंगलाऐवजी मानवी वस्तीत सुरक्षित आणि सोपा अधिवास शोधत आहे.
- उसाची शेती (नैसर्गिक निवारा): या भागातील बहुतांश शेती उसाची आहे. बाराही महिने हिरवीगार असलेली उसाची शेती बिबट्यासाठी नैसर्गिक निवाऱ्याचे (Cover) काम करते. बिबट्या मादी या ऊसात पिलांना जन्म देतात आणि वाढवतात. ऊस तोडणीच्या वेळीच अनेकदा हा संघर्ष उफाळून येतो.
- खाद्याची उपलब्धता (सोपे भक्ष्य): जंगलात शिकार शोधण्याऐवजी, पाळीव कुत्री, कोंबड्या आणि शेळ्या-मेंढ्यांसारखे सोपे भक्ष्य बिबट्यांना मानवी वस्तीजवळ सहज उपलब्ध होते.
- नैसर्गिक अधिवासाची कमतरता: वाढते शहरीकरण, सिमेंटची जंगले आणि पायाभूत सुविधा प्रकल्पांमुळे बिबट्यांचा नैसर्गिक अधिवास संकुचित होत आहे.
चिमुकल्यांवरील हल्ले: का वाढला धोका?
बिबट्याच्या हल्ल्यात मृत्यू झालेल्यांमध्ये लहान मुलांची संख्या अधिक आहे. याचे मुख्य कारण बिबट्याचा शिकारीचा स्वभाव आणि मुलांच्या हालचाली आहेत: - लहान आकार: लहान मुले बिबट्याला सोपे भक्ष्य वाटतात.
- घराबाहेर एकटे असणे: ग्रामीण भागात मुलांना घराबाहेर, अंगणात किंवा शेताजवळ एकटे खेळायला सोडले जाते. बिबट्या याच संधीचा फायदा घेतो. अनेक हल्ले पहाटे, संध्याकाळी किंवा रात्रीच्या वेळी झाले आहेत, जेव्हा बिबट्या सर्वाधिक सक्रिय असतो.
- उसाच्या शेताजवळ वावर: शेतकरी कुटुंबातील मुले अनेकदा उसाच्या शेताजवळ किंवा शेतात जातात, जो बिबट्यांचा लपण्याचा ‘बेस कॅम्प’ बनलेला असतो.
बिबट्यांना रोखण्यासाठी उपाययोजना (वनविभागाचे प्रयत्न)
मानवी आणि बिबट्या संघर्ष कमी करण्यासाठी वनविभाग अनेक तंत्रज्ञान-आधारित आणि पारंपरिक उपाययोजना करत आहे:
| उपाययोजना | तपशील |
|—|—|
| शीघ्र कृती दल (Rapid Action Force) | बिबट्या प्रवण क्षेत्रात कर्मचाऱ्यांची पथके तयार केली आहेत, जे घटना घडताच तातडीने बचाव कार्य करतात आणि गस्त घालतात. |
| ॲनिडर (ANIDER) यंत्रणा | हे ‘एआय’ (AI) आधारित संवेदक यंत्र आहे. बिबट्या १०० मीटरच्या कक्षेत आल्यास, हे यंत्र ३२ प्रकारचे आवाज आणि हाय-बीम लाईट्स उत्सर्जित करते. या आवाजामुळे बिबट्या मानवी वस्तीपासून दूर पळतो. |
| सौर दिवे आणि तंबू वाटप | शेतमजूर आणि मेंढपाळ कुटुंबांना रात्रीच्या वेळी सुरक्षित राहण्यासाठी सौर दिवे आणि सुरक्षित तंबू (Tent) वितरित केले जात आहेत. |
| ‘काटेरी’ कॉलर पट्टे | शेतात काम करणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी गळ्यात घालण्यासाठी विशेष काटेरी पट्टे (Spiked Neck Belts) तयार केले जात आहेत, ज्यामुळे बिबट्या मानेवर थेट हल्ला करू शकणार नाही. |
| माणिकडोह बिबट निवारा केंद्र | पकडलेल्या बिबट्यांना ठेवण्यासाठी माणिकडोह येथे निवारा केंद्राचे विस्तारीकरण करण्यात येत आहे. |
| जनजागृती आणि प्रशिक्षण | शाळा, ग्रामसभा आणि हॉटस्पॉट गावांमधील नागरिकांना बिबट्यापासून संरक्षणाचे ‘काय करावे आणि काय करू नये’ (Do’s and Don’ts) याचे प्रशिक्षण दिले जात आहे. |
दीर्घकालीन आव्हाने आणि कायमस्वरूपी तोडगा
तात्काळ उपाययोजना आवश्यक असल्या तरी, या समस्येवर कायमस्वरूपी तोडगा काढणे गरजेचे आहे. - बिबट्या नसबंदी (Sterilization): बिबट्यांची वाढती संख्या नियंत्रित करण्यासाठी नसबंदीचा प्रस्ताव मंत्रालयीन पातळीवर विचाराधीन आहे. यावर तातडीने निर्णय घेणे आवश्यक आहे.
- पीक पद्धती बदल: उसाच्या शेतीत बिबट्यांचा वावर वाढतो, हे सिद्ध झाले आहे. त्यामुळे शेतकऱ्यांना उसाऐवजी बिबट्यांना कमी निवारा देणाऱ्या पर्यायी पिकांसाठी प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे.
- स्वच्छता आणि कचरा व्यवस्थापन: मानवी वस्तीजवळील उघड्यावर टाकलेला कचरा (मांसाचे तुकडे, हाडे) आणि कुत्री बिबट्यांना आकर्षित करतात. योग्य कचरा व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे.
- पाण्याची उपलब्धता: उघड्या विहिरी आणि पाण्याच्या टाक्यांमध्ये बिबट्या पडण्याच्या घटना वाढल्या आहेत. यावर सुरक्षित जाळ्या बसवणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष:
जुन्नरमधील बिबट्या-मानव संघर्ष आता केवळ वन्यजीव व्यवस्थापनाचा विषय राहिलेला नाही, तर तो मानवी सुरक्षिततेचा आणि अस्तित्वाचा प्रश्न बनला आहे. यावर मात करण्यासाठी केवळ वनविभागाचे प्रयत्न पुरेसे नाहीत. नागरिकांनी नियमांचे पालन करणे, लोकप्रतिनिधींनी ठोस धोरणे आखणे आणि शास्त्रज्ञांच्या सल्ल्याने बिबट्यांच्या संख्येवर नियंत्रण मिळवणे, ही त्रिसूत्री राबवल्यासच जुन्नरच्या चिमुकल्यांचा जीव वाचेल आणि हा संघर्ष संपुष्टात येईल.
