😟 सत्तेच्या विरोधातील मतं आणि न्याय: आनंद तेलतुंबडे यांच्या तुरुंगवासावर सुन्न करणारी मतं
भीमा कोरेगाव प्रकरणात ३१ महिने तुरुंगात घालवलेले विचारवंत आणि मानवाधिकार कार्यकर्ते डॉ. आनंद तेलतुंबडे यांनी बीबीसी मराठीला (आणि इतर माध्यमांना) दिलेल्या मुलाखतींमध्ये न्यायव्यवस्था, सत्तेच्या विरोधातील मतं आणि तुरुंगातील त्यांच्या अनुभवावर अत्यंत महत्त्वाची आणि सुन्न करणारी मतं मांडली आहेत.
तुरुंगवासावर तेलतुंबडे यांची परखड मतं:
- ‘शहरी नक्षलवादी’ (Urban Naxal) हा नवा शिक्का: तेलतुंबडे यांनी ‘शहरी नक्षलवादी’ हा शब्द लोकशाही, संविधान आणि मानवाधिकारांसाठी उभ्या राहणाऱ्या लोकांना गुन्हेगार ठरवण्यासाठी कसा वापरला गेला, यावर टीका केली आहे. ते म्हणतात की, गणराज्याच्या संस्थापक तत्त्वांचे रक्षण करणाऱ्यांना ‘देशद्रोही’ ठरवले जात आहे आणि ती तत्त्वे नष्ट करणाऱ्यांना ‘रक्षक’ मानले जात आहे.
- न्याय सत्ताधाऱ्यांच्या हातात: तेलतुंबडे यांच्या मते, तुरुंगवासाच्या अनुभवातून त्यांना खात्री झाली आहे की, “तुरुंग हे असे ठिकाण आहे जिथे सत्ताधारी वर्गाचे हित जपण्यासाठी फौजदारी न्याय व्यवस्थेचा उपयोग करून, राज्याला (State) विरोध करणाऱ्यांना बंदिस्त केले जाते.” (हा मुद्दा तुमच्या इमेजमधील शीर्षकाशी जुळतो.)
- तुरुंग म्हणजे समाजाचे प्रतिबिंब: ते त्यांच्या ‘द सेल अँड द सोल’ या तुरुंग आठवणींवरील पुस्तकात लिहितात की, “तुरुंग हा समाजाचा आरसा आहे, फक्त तो स्वतःला मुक्त असल्याचा आव आणत नाही.”
- न्यायव्यवस्थेवरील विश्वास आणि भ्रमनिरास: त्यांनी सुरुवातीला न्यायपालिका आणि माध्यमांवर विश्वास ठेवला होता की, त्यांच्यावरील खोटे आरोप ओळखले जातील, मात्र हा त्यांचा भ्रम असल्याचे त्यांनी सांगितले.
- फादर स्टॅन स्वामींचे स्मरण: तुरुंगात घालवलेल्या दिवसांमध्ये, विशेषत: फादर स्टॅन स्वामी यांच्यासोबतच्या भेटींचा उल्लेख करताना, त्यांच्या बळाने त्यांना खूप प्रेरणा दिली. फादर स्टॅन स्वामी यांचा मृत्यू म्हणजे ‘हिरासतीतील मृत्यू’ (custodial death) होता, असे त्यांचे ठाम मत आहे.
सत्तेच्या विरोधातील मतं आणि स्वातंत्र्य: - बनावट आरोपांचे आव्हान: भीमा कोरेगाव प्रकरणात बनावट पुराव्यांच्या आधारावर लोकांना लक्ष्य केले जात असल्याचं त्यांनी स्पष्ट केलं आहे. “ज्यांचे काम जग अधिक चांगले करण्याचे आहे, त्यांनाच तुरुंगात टाकले जात आहे,” याकडे त्यांनी लक्ष वेधले आहे.
- राजकीय कैदी आणि नागरिक: तेलतुंबडे यांनी तुरुंगातील कैद्यांची दुर्दशा, विशेषत: त्यांच्यासारख्या राजकीय कैद्यांना (undertrials) मिळणारी वागणूक आणि सामान्य कैद्यांना मिळणाऱ्या अधिकारांमधील फरक यावर भाष्य केले.
- कुटुंबावरील आघात: राज्य सरकारने केलेल्या छळाचा त्यांच्या कुटुंबावर झालेल्या भावनिक आणि सामाजिक परिणामाबद्दलही त्यांनी बोलून दाखवले आहे.
बीबीसी मराठी ला दिलेल्या मुलाखतीत (आणि त्यांच्या ‘द सेल अँड द सोल’ या पुस्तकातून) त्यांनी मांडलेली ही मते भारतातील लोकशाही, न्यायव्यवस्था आणि मानवी हक्कांच्या सद्यस्थितीवर गंभीर प्रश्नचिन्ह उभी करतात.
