प्रदूषण मुक्त दिवाळी: प्रकाशाचा आणि आरोग्याचा उत्सव

प्रदूषण मुक्त दिवाळी: प्रकाशाचा आणि आरोग्याचा उत्सव

दिवाळी, म्हणजेच ‘दिपोत्सव’, हा भारतीय संस्कृतीतील सर्वात मोठा आणि उत्साहाचा सण. दिव्यांची रोषणाई, नवीन वस्त्रे, फराळाचे गोड पदार्थ आणि आनंदी वातावरण यामुळे हा सण केवळ घरांनाच नव्हे, तर मनांनाही प्रकाशित करतो. धनत्रयोदशी, लक्ष्मीपूजन, पाडवा आणि भाऊबीज यांसारख्या विविध अंगांनी साजरा होणारा हा उत्सव परंपरेचा आणि उत्साहाचा संगम आहे. तथापि, गेल्या काही वर्षांपासून फटाक्यांच्या अतिरेकी वापरामुळे या मंगलमय उत्सवाला वायू आणि ध्वनी प्रदूषणाची एक गंभीर समस्या जोडली गेली आहे. या पार्श्वभूमीवर, ‘प्रदूषण मुक्त दिवाळी’ (Pollution-free Diwali) हा आज काळाची सर्वात मोठी गरज बनलेला संकल्प आहे.
१. फटाके आणि प्रदूषणाची भीषण समस्या:
दिवाळीतील फटाक्यांची आतषबाजी ही आजच्या प्रदूषणाची प्रमुख कारणे ठरली आहेत.

• हानिकारक रसायनांचा धूर: फटाक्यांमध्ये बेरियम, शिसे (Lead), कॅडमियम (Cadmium), तांबे (Copper) आणि पोटॅशियम नायट्रेट यांसारखी अनेक विषारी रसायने वापरली जातात. हे घटक जळाल्यावर कार्बन मोनॉक्साईड, सल्फर डायऑक्साइड (SO_2) आणि नायट्रोजन डायऑक्साइड (NO_2) यांसारखे विषारी वायू वातावरणात मिसळतात, ज्यामुळे हवा श्वास घेण्यास अयोग्य ठरते.
• हवेच्या गुणवत्तेचा ऱ्हास: फटाक्यांमुळे हवेत अतिसूक्ष्म धुलिकण (Particulate Matter – PM 2.5 आणि PM 10) मोठ्या प्रमाणात वाढतात. अनेक महानगरांमध्ये लक्ष्मीपूजन आणि पाडव्याच्या रात्री ‘हवा गुणवत्ता निर्देशांक’ (AQI) ‘वाईट’ (Poor) ते ‘अतिवाईट’ (Very Poor) या धोकादायक पातळीवर जातो. विशेषतः हिवाळ्यात तापमान कमी असल्याने, प्रदूषित हवा खालीच स्थिर राहते, ज्यामुळे धुराचे आणि प्रदूषणाचे प्रमाण अधिक तीव्र होते.
• ध्वनी प्रदूषण: आवाजाच्या फटाक्यांमुळे होणारे ध्वनी प्रदूषण (Noise Pollution) निश्चित मर्यादेपेक्षा अधिक वाढते. याचा परिणाम लहान मुले, वृद्ध, प्राणी आणि हृदयविकार असलेल्या व्यक्तींवर होतो.
  २. आरोग्यावर होणारे गंभीर परिणाम:
  प्रदूषित हवेचा थेट परिणाम नागरिकांच्या आरोग्यावर होतो:
• श्वसनविकार: फटाक्यांच्या विषारी धुरामुळे दमा (Asthma), ब्रॉंकायटिस (Bronchitis), खोकला आणि फुफ्फुसांचे संक्रमण (Lung Infection) यांसारख्या श्वसनविकारांचे प्रमाण वाढते. श्वास घेण्यास त्रास होणे, डोळ्यात जळजळ होणे अशा समस्या सामान्य होतात.
• इतर आरोग्य धोके: कॅडमियममुळे किडनीचे आजार, शिसे (Lead) मज्जासंस्थेवर परिणाम करते, तर तांबे (Copper) श्वसनमार्गात अडथळा निर्माण करते. दीर्घकाळ या विषारी घटकांच्या संपर्कात राहिल्यास आरोग्याचे कायमस्वरूपी नुकसान होऊ शकते.
• त्वचा आणि डोळ्यांवर परिणाम: फटाक्यांच्या धुरामुळे त्वचेची ॲलर्जी आणि डोळ्यांची जळजळ यांसारख्या समस्या उद्भवतात.
  ३. प्रदूषण मुक्त दिवाळीचा संकल्प: एक सकारात्मक दृष्टीकोन
  दिवाळीचा खरा आनंद फटाक्यांच्या आवाजात नसून, प्रकाशाच्या आणि एकत्र येण्याच्या भावनेत आहे. त्यामुळे, पर्यावरणाचा समतोल राखत, आपण खालीलप्रमाणे ‘प्रदूषण मुक्त दिवाळी’ साजरी करू शकतो:
• दिप आणि कंदिलांची रोषणाई (The Festival of Lights): दिवाळी हा खऱ्या अर्थाने दिव्यांचा सण आहे. विद्युत रोषणाईऐवजी, मातीच्या पणत्या, दिवे आणि आकर्षक कंदिलांनी घरे आणि परिसर सजवावा. हे केवळ सुंदर दिसत नाही, तर ते पर्यावरणास अनुकूलही आहे.
• पर्यावरणापूरक (Green) सजावट: प्लास्टिक किंवा रासायनिक रंगांच्या सजावटीऐवजी नैसर्गिक फुले, पाने आणि पर्यावरणपूरक रांगोळीचा वापर करावा.
• उपहार आणि फराळ देवाणघेवाण: प्रदूषणमुक्त दिवाळी साजरी करताना कुटुंबासोबत आणि मित्रपरिवारासोबत वेळ घालवा. फराळाचे पदार्थ वाटणे, नवीन कपडे परिधान करणे आणि लहान-मोठ्यांनी एकत्र येऊन आनंद साजरा करणे हाच दिवाळीचा खरा अर्थ आहे.
• पर्यावरणपूरक फटाक्यांचा (Green Crackers) मर्यादित वापर: जर फटाके वाजवणे अनिवार्य असेल, तर कमी प्रदूषण करणाऱ्या ‘ग्रीन क्रॅकर्स’चा वापर करावा आणि तेही न्यायालयाने घालून दिलेल्या वेळेत व मर्यादित स्वरूपात.
• जनजागृती आणि शिक्षणाचे महत्त्व: कुटुंबातील लहान सदस्यांना फटाक्यांच्या दुष्परिणामांविषयी माहिती द्या. त्यांना पर्यावरण रक्षणाचे महत्त्व समजावून सांगा आणि त्यांना ‘फटाकेमुक्त’ अभियानात सहभागी करा.
• समुदाय आधारित उत्सव: वैयक्तिकरित्या मोठ्या प्रमाणात फटाके वाजवण्याऐवजी, सोसायटी किंवा वसाहती स्तरावर एकत्रितपणे कमीत कमी प्रमाणात फटाक्यांची आतषबाजी करावी, जेणेकरून प्रदूषणाचे प्रमाण मर्यादित राहील.
  निष्कर्ष:
  दिवाळी, पाडवा आणि लक्ष्मीपूजन हे केवळ धार्मिक विधी नसून ते सामाजिक सलोख्याचे आणि आनंदाचे प्रतीक आहेत. या सणांना प्रदूषणमुक्त ठेवूनच आपण खऱ्या अर्थाने ‘प्रकाशाचा उत्सव’ साजरा करू शकतो. आपल्या एका निर्णयामुळे आणि छोट्याशा योगदानामुळे पुढील पिढ्यांना शुद्ध हवा आणि निरोगी वातावरण मिळेल.
  चला, या दिवाळीत संकल्प करूया… फटाक्यांचा आवाज कमी करूया, दिव्यांचा प्रकाश वाढवूया आणि आरोग्य व पर्यावरणाची काळजी घेत एक ‘प्रदूषण मुक्त, आनंददायी दिवाळी’ साजरी करूया!