क्रांतीसूर्य महात्मा फुले: आजच्या समस्येवरील चिरंजीव उत्तर!
२८ नोव्हेंबर: पुण्यतिथीनिमित्त विशेष अग्रलेख
आज २८ नोव्हेंबर. या दिवशी आधुनिक महाराष्ट्राचे आधारस्तंभ, क्रांतीसूर्य महात्मा जोतिराव फुले यांनी जगाचा निरोप घेतला. १८९० मध्ये या महान समाजसुधारकाचे भौतिक अस्तित्व संपले असले तरी, त्यांनी पेटवलेली विचारांची मशाल आजही समाजाला दिशा देत आहे. त्यांच्या कार्याचा आणि विचारांचा केवळ गौरव करणे पुरेसे नाही, तर आजच्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक समस्यांच्या पार्श्वभूमीवर त्यांचे विचार किती चिरंजीव आणि लागू आहेत, याचा विचार करणे आवश्यक आहे.
विद्येविना खचलेला समाज
महात्मा फुले यांनी समाजाच्या मुळाशी असलेले अज्ञान आणि रूढी-परंपरा ओळखल्या होत्या. त्यांची प्रसिद्ध उक्ती – “विद्येविना मती गेली। मतीविना नीती गेली। नीतीविना गती गेली। गतीविना वित्त गेले। वित्ताविना शूद्र खचले। इतके अनर्थ एका अविद्येने केले।।” हे केवळ त्या काळाचे सत्य नव्हते, तर आजच्या समाजातील विषमतेचेही मूळ कारण आहे.
आज देशात शिक्षण उपलब्ध आहे, पण ते किती गुणवत्तापूर्ण आणि सर्वसमावेशक आहे? आजही बहुजन समाजातील मोठा वर्ग उच्च आणि तंत्र शिक्षणापासून वंचित आहे. महात्मा फुले यांनी स्त्री-शिक्षणासाठी सुरू केलेली चळवळ (ज्यासाठी त्यांनी १८४८ मध्ये पहिली शाळा सुरू केली) आजही अपूर्ण आहे, कारण शिक्षणाने केवळ साक्षरता न येता वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि समतेची जाणीव येणे अपेक्षित आहे.
’सत्यशोधक’ विचारांची आजची गरज
महात्मा फुले यांनी स्थापन केलेला सत्यशोधक समाज (१८७३) केवळ एका धर्माचे किंवा जातीचे प्रतिनिधित्व करणारा नव्हता. त्याचे ध्येय स्पष्ट होते: “सर्वसाक्षी जगत्पती। त्याला नकोच मध्यस्ती।।” पुरोहितशाही, रूढीवाद आणि अंधश्रद्धा यांच्या जोखडातून सामान्य माणसाची मुक्तता करणे, हा त्यांचा प्रमुख उद्देश होता.
आज आपण २१ व्या शतकात आहोत, तरीही समाजात जात, धर्म आणि देव-दैवतांच्या नावावर चालणारे राजकारण आणि शोषण थांबलेले नाही. ‘गुलामगिरी’, ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’ यांसारख्या ग्रंथांतून त्यांनी मांडलेला शोषणाविरुद्धचा विद्रोह आजही तितकाच महत्त्वाचा आहे. समाजात सत्य, तर्क आणि विवेकाचे महत्त्व रुजवण्यासाठी फुले यांच्या विचारांची आज नितांत गरज आहे.
राजकारणाची दिशा: ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’
महात्मा फुले यांनी केवळ सामाजिक सुधारणा केल्या नाहीत, तर त्यांनी शेतकरी आणि कष्टकऱ्यांच्या दुःखाला वाचा फोडली. ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’ या ग्रंथातून त्यांनी तत्कालीन राजवट, जमीनदार आणि उच्चभ्रू वर्गाकडून होणारे शेतकऱ्यांचे आर्थिक शोषण उघड केले.
आजही शेतकरी संकटात आहे. आत्महत्या, कर्ज आणि शेतीमालाला न मिळणारा योग्य भाव या समस्या कायम आहेत. फुलेंचा विचार आपल्याला शिकवतो की, राजकारण हे केवळ सत्ता मिळवण्याचे साधन नसून, ते शोषितांना आणि उपेक्षितांना न्याय मिळवून देण्याचे प्रभावी माध्यम आहे. जोपर्यंत कृषी धोरणांमध्ये शेतकऱ्याला केंद्रस्थानी ठेवले जात नाही, तोपर्यंत फुलेंना अपेक्षित असलेला ‘सत्ययुगा’चा समाज निर्माण होऊ शकत नाही.
महात्मा: केवळ उपाधी नव्हे, जीवनशैली!
महात्मा फुले यांनी आपले आयुष्य अस्पृश्यता निवारण, विधवा पुनर्विवाह आणि बालविवाहाला विरोध करण्यासाठी खर्ची घातले. त्यांनी त्यांच्या घरी दलितांसाठी पाण्याची विहीर खुली केली, हे त्यांचे कार्य केवळ प्रतीकात्मक नव्हते, तर ते कृतीतून समता दाखवणारे होते. मुंबईतील जनतेने त्यांना जी ‘महात्मा’ ही उपाधी दिली, ती त्यांच्या कार्यनिष्ठेमुळे आणि माणुसकीच्या धर्मामुळे दिली गेली.
आज त्यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त केवळ त्यांच्या प्रतिमेला हार घालून कृतकृत्य होणे पुरेसे नाही. त्यांचे विचार, त्यांची नीती आणि त्यांचे ध्येय हे आजच्या पिढीसाठी ‘रोडमॅप’ असले पाहिजे.
शिक्षण, समता, विवेकवाद आणि सामाजिक न्याय ही फुलेंच्या विचारांची चतुःसूत्री आहे. त्यांच्या विचारांना स्मरून, आपण जात, धर्म आणि लिंगावर आधारित भेदाभेद संपवून, एका न्यायी आणि विवेकी समाजाच्या निर्मितीसाठी कठोर परिश्रम घेऊया. हीच त्या क्रांतीसूर्याला वाहिलेली खरी आदरांजली ठरेल!
