महाराष्ट्र सरकारने लोककला क्षेत्रातील उत्कृष्ट कार्याचा गौरव करण्यासाठी दिल्या जाणाऱ्या राज्य सांस्कृतिक पुरस्काराला आता ‘लोककवी वामनदादा कर्डक राज्य सांस्कृतिक पुरस्कार – लोककला क्षेत्र’ असे नाव देऊन वामनदादांच्या दीर्घकालीन कार्याचा यथोचित सन्मान केला आहे. लोककलेच्या माध्यमातून सामाजिक परिवर्तनाचा संदेश देणाऱ्या एका महान कलावंताला योग्य प्रतिष्ठा देणारा हा निर्णय अत्यंत स्वागतार्ह आहे.
लोककवी वामनदादा कर्डक : आंबेडकरी चळवळीचे बुलंद शाहीर आणि लोककला क्षेत्राचा दीपस्तंभ
वामनदादा कर्डक (१९१४-२००४) हे महाराष्ट्रातील एक अत्यंत महत्त्वाचे लोककवी, शाहीर आणि समाजप्रबोधनकार म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे जीवन आणि कार्य हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांनी प्रेरित होऊन सामाजिक समता व परिवर्तनासाठी समर्पित होते.
🇮🇳 जीवन आणि संघर्ष
वामनदादा कर्डक यांचा जन्म १५ ऑगस्ट १९२२ रोजी नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर तालुक्यातील देशवंडी या गावी एका गरीब कुटुंबात झाला. घरची हलाखीची परिस्थिती असल्यामुळे त्यांना औपचारिक शिक्षण फारसे घेता आले नाही. उदरनिर्वाहासाठी त्यांनी गिरणी कामगार म्हणून, कोळशाच्या वखारीत आणि नंतर टाटा कंपनीत काम केले. वैयक्तिक आयुष्यात पत्नी आणि मुलीच्या अकाली निधनाचे मोठे दुःख त्यांनी सोसले. मुंबईतील वास्तव्यात ते समता सैनिक दलात सहभागी झाले आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या चळवळीशी एकनिष्ठ झाले.
🖊️ साहित्यिक आणि सामाजिक कार्य
वामनदादांचे सर्वात मोठे योगदान त्यांच्या तेजस्वी आणि धारदार काव्यलेखनात आहे. त्यांनी त्यांच्या हयातीत १०,००० हून अधिक गीते रचली, ज्यांना ‘भीमगीते’ म्हणून ओळखले जाते.
- आंबेडकरी विचारांचा प्रसार: त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार, समता, बंधुता आणि सामाजिक न्यायाचे तत्त्वज्ञान लोकभाषेतील ओघवत्या शैलीत, गीतांच्या आणि पोवाड्यांच्या माध्यमातून घराघरात पोहोचवले. त्यांच्या एका गाण्याला डॉ. आंबेडकरांनी ‘माझ्या दहा भाषणांचं काम शाहिरांचं एक गाणे करते’ अशा शब्दांत गौरवले होते.
- लोककलेतून प्रबोधन: त्यांनी अन्याय, अत्याचार, जातीव्यवस्था, हुंडाबळी, तसेच शेतकरी-कामगारांचे प्रश्न यांसारख्या सामाजिक समस्यांवर आपल्या गीतांतून प्रखर टीका केली आणि जनतेमध्ये आत्मभान व विद्रोहाची ऊर्मी निर्माण केली.
- काव्यशैलीची वैशिष्ट्ये: त्यांची काव्यशैली सशक्त शब्दांकन, धारदार आशय आणि लोकभाषेतील सहजता यासाठी ओळखली जाते. त्यांच्या गीतांचा केंद्रबिंदू हा ‘मानव’ होता आणि त्यांचे कार्य मानवतावादाला समर्पित होते.
🎶 ‘आमचा वाटा कुठं हाय हो’ – एक प्रातिनिधिक गीत
‘आमचा वाटा कुठं हाय हो’ हे गीत वामनदादांच्या सामाजिक, आर्थिक विषमतेवरील भाष्य करणारे एक महत्त्वाचे आणि प्रातिनिधिक उदाहरण आहे.
- आशयाचे स्वरूप: हे गीत मागासलेल्या आणि कष्टकरी समाजाला त्यांच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात संपत्ती, अधिकार आणि साधनसंपत्तीमध्ये ‘वाटा’ (भागीदारी) मिळावा, या मागणीचे प्रतिनिधित्व करते.
- ऐतिहासिक संदर्भ: १९६५ मध्ये डॉ. राम मनोहर लोहिया यांनी दिलेल्या ‘पिछडा पावे सौ मे साठ’ या नाऱ्याला आणि १९८० च्या दशकातील कांशीराम यांच्या लढ्याला महाराष्ट्रात वामनदादांनी आंबेडकरी चळवळीच्या माध्यमातून बुलंद आवाज दिला.
- शब्दांकन: ‘बिर्ला, बाटा, टाटा’ यांच्या धनाच्या साठ्यामध्ये श्रमिकांच्या घामाचा वाटा कुठे आहे, असा थेट प्रश्न हे गीत विचारते. ‘न्याय वेशीला टांगा सदा’ आणि ‘करा निवाडा आणा तराजू, काटा कुठं हाय हो’ या ओळीतून न्यायव्यवस्थेतील विषमतेवर बोट ठेवून न्यायाची मागणी केली आहे.
🏆 महाराष्ट्र सरकारचा ‘पुरस्काराला वामनदादा कर्डक यांचे नाव’ हा स्वागतार्ह निर्णय
महाराष्ट्र सरकारने लोककला क्षेत्रातील उत्कृष्ट कार्याचा गौरव करण्यासाठी दिल्या जाणाऱ्या राज्य सांस्कृतिक पुरस्काराला आता ‘लोककवी वामनदादा कर्डक राज्य सांस्कृतिक पुरस्कार – लोककला क्षेत्र’ असे नाव देऊन वामनदादांच्या दीर्घकालीन कार्याचा यथोचित सन्मान केला आहे. लोककलेच्या माध्यमातून सामाजिक परिवर्तनाचा संदेश देणाऱ्या एका महान कलावंताला योग्य प्रतिष्ठा देणारा हा निर्णय अत्यंत स्वागतार्ह आहे.
वामनदादा कर्डक हे केवळ कवी नव्हते, तर ते एका विचारधारेचे आणि एका संपूर्ण सांस्कृतिक आंदोलनाचे प्रतीक होते. त्यांच्या कार्यामुळे आंबेडकरी चळवळीला सांस्कृतिक बळ मिळाले आणि महाराष्ट्राच्या लोककलेच्या प्रवाहात त्यांनी समतेचा विचार कायमस्वरूपी रुजवला.
