डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि कामगार कल्याण: दिवाळी बोनसचे सामाजिक-आर्थिक महत्त्व

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि कामगार कल्याण: दिवाळी बोनसचे सामाजिक-आर्थिक महत्त्व
दिवाळी, हा प्रकाशाचा आणि आनंदाचा सण, कामगार वर्गासाठी ‘बोनस’च्या रूपाने एक मोठा दिलासा घेऊन येतो. दिवाळी बोनस म्हणजे केवळ आर्थिक लाभ नव्हे, तर तो कामगारांच्या श्रमाचा, त्यागाचा आणि कंपनीच्या नफ्यात असलेल्या त्यांच्या हक्काचा एक प्रकारे सामाजिक आणि आर्थिक स्वीकार आहे. हा बोनस आणि त्यामागील कामगारांच्या हक्काची भूमिका, यांचा संबंध भारतीय घटनेचे शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या कामगार कल्याणाच्या व्यापक दृष्टिकोनाशी अत्यंत जवळचा आहे.
डॉ. आंबेडकरांचे कामगार धोरण: हक्क म्हणून बोनसची संकल्पना
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी कामगार मंत्री असताना (१९४२-४६) कामगारांच्या हितासाठी अनेक ऐतिहासिक कायदे केले. त्यांचे कामगार धोरण हे केवळ सहानुभूतीवर आधारित नव्हते, तर ते कामगारांना ‘उत्पादनाचा घटक’ म्हणून समान हक्क देण्याच्या तत्त्वावर आधारित होते.

• उत्पादन आणि नफ्यात वाटा (Share in Profit): डॉ. आंबेडकरांच्या विचारानुसार, कामगारांच्या श्रमामुळेच कंपन्या नफा मिळवतात. त्यामुळे या नफ्यात कामगारांचा कायदेशीर वाटा (Legal Share) असणे आवश्यक आहे. दिवाळी बोनस याच तत्त्वाची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी आहे. हा दानधर्म नसून, वर्षभर केलेल्या श्रमाचे आणि उत्पादकतेत दिलेल्या योगदानाचे मूल्यांकन आहे.
• कामगारांचे सामाजिक-आर्थिक जीवनमान: डॉ. आंबेडकरांनी कामगारांच्या सामाजिक सुरक्षिततेला आणि आर्थिक उन्नतीला नेहमीच प्राधान्य दिले. दिवाळी बोनसमुळे कामगारांना सण साजरा करण्यासाठी आणि कुटुंबाच्या इतर गरजा (जसे की मुलांचे शिक्षण, कपडे) पूर्ण करण्यासाठी अतिरिक्त आर्थिक पाठबळ मिळते. यामुळे त्यांचे जीवनमान उंचावण्यास मदत होते.
  बोनसचा कायदा आणि आंबेडकरांचा दृष्टिकोन
  आज कामगारांना जो ‘बोनस देयता कायदा’ (Payment of Bonus Act, 1965) लागू आहे, त्याची मूळ प्रेरणा डॉ. आंबेडकरांनी कामगार वर्गाला दिलेले संघटित शक्तीचे आणि हक्काचे भान आहे.
  या कायद्यानुसार, ठराविक मर्यादेतील नफा कमावणाऱ्या आस्थापनांना त्यांच्या कामगारांना किमान ८.३३% ते जास्तीत जास्त २०% पर्यंत बोनस देणे बंधनकारक आहे. हे बंधन केवळ नैतिक नाही, तर कायदेशीर आहे.
  दिवाळी बोनस केवळ ‘भेट’ नाही, तर तो कामगारांच्या ‘न्याय्य हक्काचा’ (Just Claim) भाग आहे. डॉ. आंबेडकरांच्या समाजवादाच्या संकल्पनेत, संपत्तीचे समान वाटप आणि श्रमाचे योग्य मोल समाविष्ट होते. बोनसची प्रथा या तत्त्वांना बळ देते.
  समारोप: बोनस आणि समता
  थोडक्यात, दिवाळी बोनस हा सण साजरा करण्याचा एक घटक असला तरी, तो डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी कामगारांसाठी लढलेल्या आर्थिक आणि सामाजिक समानतेच्या लढ्याचे एक प्रतीक आहे. बोनस कामगारांना सणाचा आनंद तर देतोच, पण त्याचबरोबर त्यांना उत्पादन प्रक्रियेतील समान भागीदार म्हणून आत्मसन्मानाने जगण्याचा हक्क देतो. कामगारांच्या श्रमाचे योग्य मूल्यमापन आणि त्यांना सन्मानाचे जीवन देण्याची आंबेडकरी विचारांची तळमळ बोनसच्या रूपात दरवर्षी दिवाळीच्या निमित्ताने प्रत्यक्षात उतरते. हा केवळ बोनस नसून, ‘श्रमिकांच्या अधिकाराचा’ आणि ‘आर्थिक न्यायाचा’ दिवाळीचा प्रकाश आहे.