बिहारमधील भोजपूर जिल्ह्यातील मुसहर समाज: एक सविस्तर लेख
मुसहर समाज हा भारतातील, विशेषतः बिहार आणि उत्तर प्रदेशमध्ये मोठ्या प्रमाणात पसरलेला, अत्यंत मागासलेला आणि उपेक्षित ‘महादलित’ (दलित समाजातीलही सर्वात खालच्या स्तरावरील) समुदायांपैकी एक आहे. बिहारमधील भोजपूर जिल्हा हा ऐतिहासिक आणि सामाजिकदृष्ट्या महत्त्वाचा आहे आणि येथेही मुसहर समाजाची वस्ती आहे, ज्यांच्या जीवनाची अनेक वैशिष्ट्ये आणि समस्या आहेत.
मुसहर समाजाचा परिचय:
- व्युत्पत्ती (मूळ): ‘मुसहर’ हा शब्द ‘मूस-आहार’ (मूषक/उंदीर खाणारे) या भोजपुरी शब्दावरून आला आहे. दुष्काळ आणि अत्यंत गरिबीच्या काळात शेतातील उंदीर पकडणे व खाणे हा त्यांच्या उपजीविकेचा एक पारंपारिक भाग होता, ज्यामुळे त्यांना हे नाव पडले. याला ‘भुईया’ किंवा ‘बनमानुष’ (जंगलातील माणूस) असेही म्हटले जाते.
- सामाजिक आणि आर्थिक स्थिती: हा समाज अनुसूचित जाती (Scheduled Caste – SC) मध्ये समाविष्ट आहे, परंतु बिहार सरकारने त्यांना ‘महादलित’ या विशेष श्रेणीत ठेवले आहे, जे त्यांच्या अत्यंत खराब सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीचे सूचक आहे.
- भूमिहीनता: मुसहर समाजातील बहुसंख्य लोक (सुमारे 96.3\%) भूमिहीन आहेत.
- उपजीविका: ते मुख्यतः शेतमजूर म्हणून काम करतात आणि त्यांच्या कामाचे स्वरूप रोजंदारीचे असते. अनेकांना आजही वेठबिगारीचे (bonded labour) जीवन जगावे लागते. मजुरी, शिकार, उंदीर पकडणे, गोळा केलेली धान्ये आणि जंगलातील उत्पादने गोळा करणे यावर त्यांचे जीवन अवलंबून असते.
- गरिबी आणि कुपोषण: गरिबी, कुपोषण, आणि आरोग्याच्या सुविधांचा अभाव त्यांच्या जीवनाची मोठी समस्या आहे.
- साक्षरता: त्यांची साक्षरता दर देशातील दलित समाजातील सर्वात कमी आहे (बिहारमध्ये सुमारे 9.8\%), आणि महिलांची साक्षरता दर तर 1\% पेक्षाही कमी आहे.
भोजपूर जिल्ह्यातील संदर्भ: - ऐतिहासिक संदर्भ: भोजपूर (विशेषतः बेलार गाव आणि आसपासचा परिसर) हा बिहारमधील जातीय संघर्षाचा एक केंद्रबिंदू राहिला आहे. 1990 च्या दशकात आणि त्यानंतर येथे मागासलेल्या आणि उच्च जातींच्या गटांमध्ये रक्तरंजित संघर्ष झाले, ज्याचा फटका मुसहर समाजासारख्या दुर्बळ घटकांना बसला.
- उपजीविका: भोजपूरमधील मुसहर समाज मुख्यत्वे शेतीवर आधारित मजूर म्हणून काम करतो. या भागातील जातीय आणि वर्गीय रचना गुंतागुंतीची असल्यामुळे त्यांच्या रोजगारावर आणि मजुरीवर परिणाम होतो.
- टोळी (वस्ती): मुसहर लोक गावाच्या बाहेर किंवा शेजारच्या ठिकाणी त्यांच्या ‘मुसहर टोली’ किंवा वस्तीमध्ये राहतात, जे आजही अनेक ठिकाणी मूलभूत सुविधांपासून (स्वच्छ पाणी, शौचालय, पक्के घर, वीज) वंचित आहेत.
संस्कृती आणि जीवनशैली: - धर्म आणि श्रद्धा: मुसहर लोक प्रामुख्याने हिंदू धर्माचे पालन करतात. ते हिंदूंचे सण (होळी, दिवाळी, छठ पूजा, दुर्गा पूजा) साजरे करतात.
- पारंपारिक देवी-देवता: ते ‘दीनभद्री’ आणि ‘बुनिया बाबा’ यांसारख्या स्थानिक आणि आदिवासी देवतांवरही विश्वास ठेवतात.
- रीतीरिवाज: त्यांच्यात ‘कुल पूजा’ सारखे स्वतःचे विशिष्ट विधी आहेत. दारूचा वापर त्यांच्या पूजा आणि लग्नसमारंभात केला जातो.
- भाषा: ते प्रामुख्याने भोजपुरी बोली बोलतात, जी स्थानिक संस्कृतीचा एक भाग आहे.
वर्तमान समस्या आणि आव्हानं: - शिक्षण आणि आरोग्य: अत्यंत कमी साक्षरता आणि शैक्षणिक सुविधांचा अभाव ही सर्वात मोठी अडचण आहे. आरोग्य सेवांची स्थिती अत्यंत वाईट आहे, ज्यामुळे बालमृत्यू दर आणि मातामृत्यू दर उच्च आहे.
- राजकीय उपेक्षा: संवैधानिक आणि कायदेशीर तरतुदी असूनही, त्यांचा राजकीय सहभाग आणि प्रतिनिधित्व कमी आहे. त्यांचा वापर अनेकदा केवळ ‘व्होट बँक’ म्हणून केला जातो.
- सामाजिक बहिष्कार (Untouchability): आजही अनेक ठिकाणी त्यांना अस्पृश्यतेचा सामना करावा लागतो.
- सरकारी योजनांचा लाभ: ‘महादलित मिशन’ आणि इतर सरकारी योजना असूनही, त्या योजनांचा लाभ गरजू मुसहर कुटुंबांपर्यंत पुरेसा पोहोचलेला नाही. जमिनीचे वाटप झाले असले तरी, अनेक ठिकाणी त्यांना त्या जमिनीचा ताबा मिळालेला नाही.
निष्कर्ष:
भोजपूर जिल्ह्यातील मुसहर समाज हा सामाजिक, आर्थिक आणि शैक्षणिक दृष्ट्या गंभीर आव्हानांचा सामना करत आहे. त्यांना ‘दलित समाजातही दलित’ म्हणून संबोधले जाते. त्यांच्या विकासासाठी केवळ सरकारी योजनांची अंमलबजावणीच पुरेशी नाही, तर सामाजिक मानसिकता बदलणे, शिक्षण आणि जमिनीवरील हक्क मिळवून देणे हे अधिक महत्त्वाचे आहे. त्यांच्यासाठी शाश्वत आणि सन्मानजनक जीवन सुनिश्चित करण्यासाठी विशेष आणि प्रभावी उपायांची गरज आहे.
