भेसळयुक्त ‘अनॉलॉग पनीर’: आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम, आणि शासनाचे नियम

भेसळयुक्त ‘अनॉलॉग पनीर’: आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम, आणि शासनाचे नियम
पनीर हा भारतीय खाद्यसंस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. प्रामुख्याने दुधापासून बनवलेला असल्यामुळे तो प्रोटीन, कॅल्शियम आणि जीवनसत्त्वांचा उत्तम स्रोत मानला जातो. मात्र, बाजारात आता ‘अनॉलॉग पनीर’ किंवा ‘भेसळयुक्त पनीर’ (Adulterated Paneer) नावाचा एक पदार्थ मोठ्या प्रमाणात विकला जात आहे, जो केवळ ग्राहकांची फसवणूकच करत नाही, तर त्यांच्या आरोग्यासाठीही अत्यंत हानिकारक ठरत आहे.
हा भेसळयुक्त पनीर नेमका कशापासून बनतो, त्याचे आरोग्यावर काय परिणाम होतात आणि त्यावर शासनाचे काय नियम आहेत, याचा सविस्तर आढावा घेणे आवश्यक आहे.
भेसळयुक्त (‘अनॉलॉग’) पनीर म्हणजे काय?
‘अनॉलॉग पनीर’ (Analog Paneer) म्हणजे ‘पनीरसदृश पदार्थ’. हा पदार्थ पारंपरिक पद्धतीने दुधापासून न बनवता, कमी खर्चात आणि मोठ्या प्रमाणात उत्पादन करण्यासाठी काही विशिष्ट घटकांचा वापर करून तयार केला जातो.
भेसळीत समाविष्ट घटक:
भेसळयुक्त पनीर बनवण्यासाठी मुख्यतः खालील घटक वापरले जातात:

• वनस्पती तेल (Vegetable Oil) किंवा पाम तेल (Palm Oil): हे सर्वात महत्त्वाचे भेसळ घटक आहेत, जे दुधातील स्निग्ध पदार्थांची (फॅट) जागा घेतात.
• स्कीम मिल्क पावडर (Skim Milk Powder): दुधाचा ‘घनपदार्थ विरहित स्निग्ध’ (SNF) भाग वाढवण्यासाठी ही पावडर वापरली जाते.
• स्टार्च (Starch): अनेकदा पनीरला घट्टपणा आणि वजन देण्यासाठी मैदा किंवा पिठाचा (उदा. रिफाईंड गव्हाचे पीठ) स्टार्च म्हणून वापर केला जातो. आयोडीन टिंचर टाकल्यास पनीरचा रंग निळा झाल्यास यात स्टार्चची भेसळ असल्याचा संकेत मिळतो.
• घातक रसायने: काही अत्यंत धोकादायक भेसळकर्ते पनीर अधिक पांढरे, मऊ आणि जास्त काळ टिकवण्यासाठी खालील रसायनांचा वापर करतात, जे आरोग्यासाठी विषारी आहेत:
• युरिया (Urea)
• डिटर्जंट (कपड्याची पावडर)
• सोडियम बायकार्बोनेट (बेकिंग सोडा)
• कॉस्टिक सोडा
• स्फ्यूरिक ऍसिड
  आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम (Adverse Health Effects)
  भेसळयुक्त पनीरमुळे शरीराला आवश्यक असलेले प्रोटीन आणि कॅल्शियम मिळत नाही, उलट या भेसळयुक्त पदार्थांमुळे गंभीर आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात.
  | समाविष्ट भेसळ | आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम |
  |—|—|
  | युरिया, डिटर्जंट, कॉस्टिक सोडा | मूत्रपिंड (Kidney) आणि यकृत (Liver) निकामी होणे. युरियातील नायट्रोजनमुळे या अवयवांवर ताण येतो. |
  | वनस्पती/पाम तेल आणि स्टार्च | पचनसंस्थेचे विकार: पोटदुखी, अपचन, गॅस, डायरिया आणि अन्न विषबाधा (Food Poisoning) होण्याचा धोका. |
  | दीर्घकाळ सेवन | रोगप्रतिकारशक्ती (Immunity System) कमकुवत होणे. |
  | दीर्घकाळ सेवन | कर्करोगाचा (Cancer) धोका वाढणे, विशेषतः घातक रसायनांमुळे. |
  | सोडियम बायकार्बोनेट/कॉस्टिक सोडा | शरीरातील महत्त्वाचे अमिनो आम्ल (उदा. लायसिन) शरीरास उपलब्ध न होणे, ज्यामुळे लहान मुलांच्या शारीरिक वाढीवर परिणाम होतो. |
  | इतर रसायने | त्वचेवर रॅशेस, ॲलर्जी, डोकेदुखी, उच्च रक्तदाब आणि हृदयविकाराचा धोका वाढू शकतो. |
  भेसळयुक्त अन्नासंदर्भात शासनाचे नियम
  अन्नपदार्थांमध्ये होणारी भेसळ रोखण्यासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारचे कायदे आणि नियम आहेत, जे अन्न व औषध प्रशासनाद्वारे (FDA) लागू केले जातात.
  १. अन्न सुरक्षा व मानदे कायदा, २००६ (Food Safety and Standards Act, 2006)
• या कायद्याने ‘अन्नभेसळ प्रतिबंधक कायदा, १९५४’ याची जागा घेतली आहे आणि संपूर्ण देशभरात अन्नपदार्थांवरील नियंत्रणात सुसूत्रता आणली आहे.
• अधिकार: अन्न सुरक्षा अधिकारी (पूर्वीचे अन्न निरीक्षक) अन्नपदार्थांचे नमुने घेऊ शकतात आणि आस्थापनांची तपासणी करू शकतात.
• दंडाची तरतूद: आरोग्याला हानिकारक नसलेल्या भेसळीबाबत न्यायनिर्णय अधिकारी (उदा. FDA चे सह-आयुक्त) ₹१० लाख पर्यंत दंड ठोठावू शकतात.
• गुन्हे: आरोग्याला गंभीर हानिकारक असलेल्या भेसळीबाबत न्यायालयात खटले दाखल करण्याची तरतूद आहे.
  २. ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९
• भेसळयुक्त आणि बनावट उत्पादनांद्वारे ग्राहकांच्या जीविताशी खेळ करणाऱ्या उत्पादक आणि वितरकांवर या कायद्यानुसार कडक कारवाईची तरतूद आहे.
• शिक्षा आणि दंड (कलम ९० आणि ९१):
• भेसळयुक्त पदार्थामुळे त्रास झाल्यास: ६ महिने शिक्षा आणि ₹१ लाख दंड.
• गंभीर इजा झाल्यास: ७ वर्षांपर्यंत शिक्षा आणि ₹५ लाख दंड.
• भेसळयुक्त पदार्थामुळे मृत्यू झाल्यास: ७ वर्षांहून अधिक शिक्षा ते जन्मठेप आणि ₹१० लाख किंवा त्याहून अधिक दंड.
• हा गुन्हा दखलपात्र (Cognizable) आणि अजामीनपात्र (Non-Bailable) ठरवला जाऊ शकतो.
  ३. प्रशासकीय कारवाई
• राज्य शासनाने दूध व दुग्धजन्य पदार्थातील भेसळ रोखण्यासाठी जिल्हास्तरीय समिती गठीत केली आहे, जी धडक तपासणी मोहीम राबवते.
• भेसळ करणाऱ्या व्यक्ती/आस्थापना विरोधात प्रथम खबरी अहवाल (FIR) नोंदवून कारवाई केली जाते.
  निष्कर्ष
  ‘अनॉलॉग पनीर’च्या नावाखाली होणारी भेसळ ही केवळ आर्थिक फसवणूक नाही, तर कोट्यवधी नागरिकांच्या आरोग्याशी खेळ आहे. यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी शासनाचे कायदे कडक असले तरी, त्यांची प्रभावी अंमलबजावणी होणे गरजेचे आहे. त्याचबरोबर, नागरिकांनी देखील जागरूक राहून विश्वसनीय आणि प्रमाणित दुग्धजन्य पदार्थांचीच खरेदी करणे आणि भेसळ आढळल्यास त्वरित अन्न व औषध प्रशासनाकडे तक्रार करणे आवश्यक आहे. सकस आणि सुरक्षित अन्न हा प्रत्येक नागरिकाचा मूलभूत अधिकार आहे.