गोड’ विषारी भेसळ: खवा आणि रबडीतील धोका आणि आरोग्याचा गंभीर प्रश्न

‘गोड’ विषारी भेसळ: खवा आणि रबडीतील धोका आणि आरोग्याचा गंभीर प्रश्न
भारतीय सण-उत्सवांमध्ये आणि विशेष प्रसंगी खवा (मावा) आणि रबडी यांसारख्या दुग्धजन्य पदार्थांना अनन्यसाधारण महत्त्व असते. हे पदार्थ केवळ चवीला उत्कृष्ट नसतात, तर ते दूध आणि दुधातील नैसर्गिक पौष्टिक घटकांनी समृद्ध असतात. मात्र, सणासुदीच्या काळात मागणी वाढल्यामुळे बाजारात भेसळयुक्त खवा आणि रबडीचा काळाबाजार मोठ्या प्रमाणात वाढतो.
या भेसळयुक्त पदार्थांचे सेवन करणे म्हणजे ‘गोड विष’ खाण्यासारखे आहे, जे केवळ ग्राहकांची फसवणूक करत नाही, तर थेट त्यांच्या आरोग्यावर आणि जीवनावर दुष्परिणाम करते.
भेसळयुक्त खवा आणि रबडीमध्ये समाविष्ट घटक
शुद्ध खवा दुधाला आटवून बनवला जातो, तर रबडी दुधाला मंद आचेवर शिजवून, मलईचे थर जमवून आणि ते मिसळून तयार केली जाते. भेसळयुक्त पदार्थ बनवताना किंमत कमी ठेवण्यासाठी आणि प्रमाण वाढवण्यासाठी खालील घटक वापरले जातात:

• प्रमुख नियंत्रण कायदा: हा कायदा संपूर्ण देशात अन्नपदार्थ आणि दुग्धजन्य पदार्थांच्या गुणवत्तेवर नियंत्रण ठेवतो.
• दंडाची तरतूद: आरोग्याला हानिकारक नसलेल्या भेसळीसाठी अन्न व औषध प्रशासनाचे (FDA) न्यायनिर्णय अधिकारी ₹१० लाखांपर्यंत दंड ठोठावू शकतात.
• गुन्हा: आरोग्याला गंभीर धोका पोहोचवणाऱ्या भेसळीसाठी न्यायालयात खटले दाखल केले जातात.
  २. ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९
• भेसळयुक्त आणि बनावट उत्पादनांची विक्री करणाऱ्यांवर या कायद्यान्वये गंभीर शिक्षा आणि दंडाची तरतूद आहे.
• मृत्यू झाल्यास शिक्षा: भेसळयुक्त पदार्थांमुळे ग्राहकाचा मृत्यू झाल्यास, उत्पादक किंवा विक्रेत्याला कमीतकमी ७ वर्षांपासून जन्मठेपेपर्यंतची शिक्षा आणि ₹१० लाखांपर्यंत दंड होऊ शकतो.
• हा गुन्हा दखलपात्र (Cognizable) आणि अजामीनपात्र (Non-Bailable) असतो.
  ३. प्रशासकीय उपाययोजना
• जिल्हास्तरीय समिती: दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थातील भेसळ रोखण्यासाठी प्रत्येक जिल्ह्यात अप्पर जिल्हाधिकाऱ्यांच्या अध्यक्षतेखाली जिल्हास्तरीय समिती गठीत करण्यात आली आहे.
• धडक मोहीम: ही समिती धडक तपासणी मोहीम राबवते आणि भेसळ करणाऱ्यांवर FIR नोंदवून कारवाई करते. भेसळयुक्त पदार्थ स्वीकारणाऱ्या आस्थापनांनाही सहआरोपी केले जाते.
  जागरूकता आणि शुद्धतेची चाचणी
  भेसळीपासून वाचण्यासाठी ग्राहकांनी जागरूक असणे महत्त्वाचे आहे.
  | पदार्थ | घरगुती चाचणी | शुद्धतेचा संकेत |
  |—|—|—|
  | खवा | तळहातावर चोळणे: थोडा खवा घेऊन तळहातावर चोळा. | शुद्ध खवा किंचित तेलकट व दाणेदार असून तुपाचा वास येतो. भेसळयुक्त खव्याला रासायनिक वास येतो. |
  | खवा/रबडी | गरम पाणी: थोडा पदार्थ गरम पाण्यात विरघळवल्यास, तो लवकर विरघळू नये. | भेसळयुक्त खवा/रबडी गरम पाण्यात लगेच विरघळते किंवा रबरासारखी ताणली जाते. |
  | स्टार्च चाचणी | खवा/रबडी उकळवून थंड करा. त्यात आयोडीनचे थेंब टाका. | पदार्थाचा रंग निळा किंवा जांभळा झाल्यास, त्यात स्टार्चची भेसळ आहे. |
  सणासुदीच्या काळात तात्पुरत्या नफ्यासाठी भेसळ करून जनतेच्या आरोग्याशी खेळणाऱ्यांवर कठोर कारवाई करणे आणि ग्राहकांमध्ये जागरूकता निर्माण करणे, हेच या ‘गोड’ विषापासून वाचण्याचे खरे उपाय आहेत.