भारतातील मैदानी प्रदेशाची आणि झुडपी जंगलांची शान असलेला ‘राखी तित्तीर’ (Grey Francolin) हा एक सुंदर आणि वैशिष्ट्यपूर्ण पक्षी आहे. त्याच्या विशिष्ट आवाजामुळे तो स्थानिक भाषेत ‘तीतर’ किंवा ‘चित्तूर’ या नावानेही ओळखला जातो. या पक्ष्याच्या सद्यस्थितीचा आढावा घेणारा हा विशेष लेख.
🕊️ राखी तित्तीर: ओळख आणि वैशिष्ट्ये
- शास्त्रीय नाव: Ortygornis pondicerianus
- आकार: साधारण कोंबडीएवढा (२९ ते ३४ सें.मी.) मध्यम आकाराचा हा पक्षी असतो.
- रंग: याचे संपूर्ण अंग करड्या-तपकिरी रंगाचे असते, त्यावर बारीक ठिपके, रेघा आणि पट्टे यांचे सुरेख मिश्रण आढळते.
- चोच आणि पाय: चोच काळसर आणि पाय फिकट तांबड्या रंगाचे असतात. नराच्या पायावर एक किंवा दोन नख्या (spurs) असू शकतात.
- गळा आणि चेहरा: याचा चेहरा फिकट असून, गळ्याभोवती एका चंद्रकोरीसारखा गडद तपकिरी पट्टा असतो.
- आवाज: ‘का-ती-तार ती-तार’ असा त्याचा मोठा आणि वारंवार ऐकू येणारा आवाज त्याची ओळख आहे.
🌱 अधिवास आणि जीवनशैली - निवासस्थान: राखी तित्तीर गवताळ माळराने, मोकळी शेतजमीन आणि झुडपी जंगलांमध्ये प्रामुख्याने आढळतो. तो जमिनीवर वावरणारा पक्षी आहे.
- खाद्य: हे पक्षी सर्वभक्षी (Omnivores) असतात. ते प्रामुख्याने धान्याचे दाणे, बिया, तसेच वाळवी आणि इतर लहान किडे-कीटक खातात.
- प्रजनन: या पक्ष्यांचा विणीचा हंगाम निश्चित नसतो. स्थानिक पाऊसमान आणि खाद्याच्या उपलब्धतेनुसार त्यांची वर्षभर वीण होते. ते जमिनीवरच झुडपांखाली किंवा गवतात साधे घरटे करतात.
- उडणे: राखी तित्तीर सहसा जमिनीवर चालतो. तो कमकुवत उडणारा पक्षी आहे आणि धोक्याची चाहूल लागल्यास केवळ थोड्या अंतरासाठीच वेगाने उडून झुडपात लपून बसतो.
⚠️ धोक्याची घंटा: शिकारीचे आव्हान
राखी तित्तीर हा ‘संकटमुक्त’ (Least Concern) श्रेणीतील पक्षी असला तरी, अनेक भागांत त्याच्या अस्तित्वाला गंभीर धोका निर्माण झाला आहे: - अवैध शिकार: या पक्ष्याच्या मांसासाठी आणि हौसेसाठी त्याची शिकार केली जाते. त्यांच्या विशिष्ट आवाजामुळे, त्यांना सापळ्यात पकडणे सोपे होते.
- झुंजीसाठी वापर: काही ठिकाणी आजही कोंबड्यांच्या झुंजीप्रमाणे या तित्तीर पक्ष्यांच्या झुंजी लावल्या जातात. यासाठी त्यांची मोठ्या प्रमाणावर अवैध शिकार आणि तस्करी होते.
- अधिवासाचा नाश: शेतीचे वाढते प्रमाण, रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर आणि गवताळ प्रदेशाचा होणारा नाश यामुळे त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाची हानी होत आहे.
- खाद्याची कमतरता: हवामान बदलामुळे अनेक ठिकाणी खाद्याची कमतरता जाणवत आहे, ज्यामुळे त्यांचे अस्तित्व धोक्यात येत आहे.
💡 संरक्षणाची गरज
राखी तित्तीर हा आपल्या परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. शेतातील हानिकारक कीटक खाऊन तो शेतकऱ्यांना मदत करतो. त्यामुळे या सुंदर पक्ष्याचे रक्षण करणे गरजेचे आहे. शिकार आणि त्यांच्या झुंजींवर पूर्णपणे बंदी आणणे, तसेच त्याच्या नैसर्गिक अधिवासाचे जतन करणे, हे त्याच्या संरक्षणासाठी आवश्यक आहे.
राखी तित्तीर पक्षी सप्ताह साजरा करून, आपण या महत्त्वाच्या पक्ष्याबद्दल समाजात जागरूकता निर्माण करू शकतो आणि त्याच्या संरक्षणासाठी सामूहिक प्रयत्न करू शकतो.
