डॉ. आनंद करंदीकर: विचारवेध आणि सामाजिक परिवर्तनाचा दीपस्तंभ

🧠 डॉ. आनंद करंदीकर: विचारवेध आणि सामाजिक परिवर्तनाचा दीपस्तंभ
डॉ. आनंद करंदीकर हे केवळ ज्येष्ठ साहित्यिक वि. वा. शिरवाडकर यांचे सुपुत्र किंवा सुशिक्षित अभ्यासक नव्हते, तर ते आयुष्यभर परिवर्तनवादी विचारांना आणि सामाजिक न्यायाला समर्पित असलेले कृतिशील कार्यकर्ते होते. आयआयटी मुंबईतून बी. टेक., आयआयएम कलकत्ता येथून एमबीए आणि पुढे पीएच.डी. अशा उच्च शिक्षणानंतरही त्यांनी उच्च पगाराची नोकरी सोडून सामाजिक कार्यात स्वतःला झोकून दिले. त्यांचे कार्य केवळ एका क्षेत्रापुरते मर्यादित नव्हते, तर सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि वैचारिक अशा अनेक स्तरांवर पसरलेले होते.
युवक क्रांती दल (युक्रांद) आणि प्रत्यक्ष कृती
डॉ. करंदीकर यांच्या सामाजिक कार्याची सुरुवात युवक क्रांती दलाच्या (युक्रांद) चळवळीतून झाली.

• संपूर्ण वेळ कार्यकर्ता: तरुण वयात त्यांनी लातूर जिल्ह्यातील उदगीर येथे दोन वर्षे पूर्णवेळ कार्यकर्ता म्हणून काम केले.
• शेतकऱ्यांसाठी संघर्ष: त्यांनी ‘नवे तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांपर्यंत कसे पोहोचवावे’ यावर अभ्यास केला आणि ते प्रत्यक्षात उतरवण्याचे प्रयत्न केले.
• जनआंदोलनांमध्ये सहभाग: बेरोजगार तरुण आणि जमीन गमावलेल्या आदिवासींच्या हक्कांसाठी त्यांनी सत्याग्रहांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. या संघर्षांमध्ये त्यांना अनेक वेळा कारावासही भोगावा लागला, परंतु त्यांची निष्ठा कधीही डगमगली नाही.
• विद्यापीठ नामांतर आंदोलनासारख्या अनेक संघर्षात दोघेही खांद्याला खांदा लावून उभे राहिले.
  🎯 ‘विचारवेध’ चळवळ: वैचारिक प्रबोधन
  डॉ. करंदीकर यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे त्यांनी सुरू केलेली ‘विचारवेध’ (Vicharvedh) ही वैचारिक चळवळ.
• विवेकनिष्ठ समाजनिर्मिती: विवेकनिष्ठ समाजनिर्मितीच्या उद्देशातून त्यांनी या व्यासपीठाची स्थापना केली.
• संमेलने आणि चर्चा: विचारवेध संमेलनांचे सातत्याने आयोजन करून त्यांनी ऑनलाइन व प्रत्यक्ष मंचावरून विविध सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक विषयांवर अभ्यासपूर्ण चर्चा घडवून आणल्या.
• विश्लेषणात्मक लेखन: त्यांनी समाजप्रबोधन, लोकशाही प्रक्रिया, निवडणूक व्यवस्थेचे विश्लेषण आणि मतदारांच्या मानसिकतेचे परीक्षण अशा अनेक विषयांवर सातत्याने लेखन केले. त्यांच्या लेखनाने विचारवेध चळवळीला योग्य दिशा मिळाली.
  समानता आणि परिवर्तनासाठीचे प्रयत्न
  डॉ. करंदीकर यांनी समाजातील दुर्बळ घटकांसाठी आणि परिवर्तनाच्या मूल्यांसाठी सतत कार्य केले:
• जातीअंताचे कार्य: त्यांनी आंतरजातीय विवाह मोठ्या प्रमाणात व्हावेत यासाठी विशेष प्रयत्न केले. जातीय विषमतेविरुद्धच्या लढ्यात त्यांचे महत्त्वपूर्ण योगदान होते.
• दारिद्र्य निर्मूलन: त्यांनी रोजगार हमी योजना, सावकारीमुक्ती आणि गरीब तसेच आदिवासींसाठीच्या लढ्यात सक्रिय भूमिका घेतली.
• लेखन आणि मार्गदर्शन: ‘माझ्या धडपडीचा कार्यनामा’, ‘चळवळी यशस्वी का होतात’ आणि ‘धोका’ ही त्यांची पुस्तके सामाजिक कार्यकर्त्यांसाठी आणि अभ्यासकांसाठी आजही मोलाचे मार्गदर्शन ठरतात.
• मानसिक आरोग्य: लॉकडाऊन काळात त्यांनी मानसिक आरोग्यावर ऑनलाइन मार्गदर्शन करून समाजाला आधार दिला.
  📖 अभ्यासक आणि सल्लागार
  सामाजिक कार्यासोबतच डॉ. करंदीकर यांनी त्यांच्या ज्ञानाचा उपयोग व्यावसायिक आणि शैक्षणिक क्षेत्रातही केला.
• METRIC संस्थेची स्थापना: त्यांनी मार्केटिंग आणि इकॉनॉमेट्रिक कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस (METRIC) या संस्थेचे प्रवर्तक आणि २५ वर्षे अध्यक्ष म्हणून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर काम केले.
• शैक्षणिक योगदान: पुणे विद्यापीठासह विविध संस्थांमध्ये त्यांनी प्रतिष्ठित प्राध्यापक म्हणून विद्यार्थ्यांना पीएच. डी. साठी मार्गदर्शन केले.
  अंतिम संकल्प: देहदान-नेत्रदान
  आपल्या परिवर्तनवादी विचारांची सांगता त्यांनी अंतिम क्षणीही केली. त्यांनी मृत्यूपूर्वी व्यक्त केलेल्या इच्छेनुसार देहदान आणि नेत्रदान करण्याचा संकल्प केला, जो त्यांच्या निधनानंतर पूर्ण करण्यात आला.
  डॉ. आनंद करंदीकर यांनी आयुष्यभर सामाजिक निष्ठेने, तळमळीने आणि अभ्यासू वृत्तीने कार्य केले. त्यांच्या विचारांची परंपरा आणि कृतीशीलतेचा वारसा हा महाराष्ट्रातील सामाजिक चळवळीसाठी सदैव प्रेरणादायी राहील.