अजिंठा आणि रॉबर्ट गिल: कलेचा वारसा आणि दोन पिढ्यांचे भावनिक नाते

​भारताच्या कला आणि इतिहासाच्या पटलावर अजिंठा लेणी (Ajanta Caves) हे एक अमूल्य रत्न आहे. ही लेणी केवळ प्राचीन शिल्पकला आणि स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना नाही, तर येथील भित्तीचित्रे (Murals) ही बौद्ध धर्माच्या जातक कथा आणि तत्कालीन जीवनाचे जिवंत दर्शन घडवतात. परंतु, या अलौकिक वारशाला १९ व्या शतकात जगासमोर आणण्याचे मोठे श्रेय एका ब्रिटिश कलाकाराला आणि सैनिकी अधिकाऱ्याला जाते—ते म्हणजे रॉबर्ट गिल (Robert Gill).

​१. रॉबर्ट गिल: कलावंत, अधिकारी आणि अजिंठाचे शिलेदार

​रॉबर्ट गिल (१८०४-१८७९) हे ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीमध्ये कार्यरत होते. ते केवळ एक अधिकारी नव्हते, तर ते एक निपुण चित्रकार आणि छायाचित्रकारही होते. १८१९ मध्ये अजिंठा लेण्यांचा शोध लागल्यानंतर, तेथील कलाकृतींची नोंद घेण्यासाठी आणि त्या जतन करण्यासाठी तत्कालीन ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी पुढाकार घेतला.

• ​कार्याची सुरुवात: १८४५ मध्ये, गिल यांना लेण्यांमधील चित्रांच्या हुबेहूब प्रतिकृती (Copies) तयार करण्याची महत्त्वाची जबाबदारी देण्यात आली.
• ​अथक परिश्रम: गिल यांनी अजिंठाच्या दुर्गम आणि खडकाळ परिसरात, अत्यंत कठीण परिस्थितीत, तब्बल २७ वर्षे (१८७२ पर्यंत) वास्तव्य केले. त्यांनी नैसर्गिक प्रकाशाचा वापर करून आणि अनेकदा धोकादायक परिस्थितीत, लेण्यांमधील चित्रांच्या प्रचंड आकाराच्या प्रतिकृती कागद आणि कॅनव्हासवर उतरवल्या.
• ​योगदान: त्यांनी तयार केलेल्या प्रतिकृतींमुळेच, मूळ चित्रे नष्ट होण्याच्या मार्गावर असतानाही, अजिंठा लेण्यांतील कलेचा वारसा आजही उपलब्ध आहे. त्यांच्या या कार्यामुळे अजिंठा लेणीला जागतिक स्तरावर ओळख मिळाली.

​२. ऐतिहासिक प्रेम कहाणी: रॉबर्ट गिल आणि पारो

​रॉबर्ट गिल यांच्या अजिंठा येथील वास्तव्याला एक भावनिक आणि ऐतिहासिक किनार आहे. याच काळात त्यांची भेट एका स्थानिक आदिवासी तरुणीशी, पारो हिच्याशी झाली.

• ​नातेसंबंध: गिल आणि पारो यांच्यात प्रेमसंबंध जुळले. त्यांनी पारोला तिच्या आवडीनुसार ‘रानी’ हे नाव दिले. तत्कालीन सामाजिक आणि सांस्कृतिक बंधने झुगारून गिल यांनी पारोसोबत लग्न केले.
• ​स्मारक: आजही, अजिंठा लेण्यांपासून जवळच, फरदापूरच्या (Fardapur) परिसरातील एका टेकडीवर रॉबर्ट गिल यांची कबर (Grave) आहे, जिथे त्यांच्या पत्नीलाही पुरण्यात आले होते. ही कबर त्यांच्या या ऐतिहासिक आणि नितांत प्रेमाची साक्ष देते.

​३. पणतू डॉ. केनेथ डुकाटेल यांची भावनिक भेट

​रॉबर्ट गिल यांनी केलेल्या महान कार्याला आणि त्यांच्या प्रेमकथेला उजाळा देण्यासाठी, त्यांचे पणतू डॉ. केनेथ डुकाटेल (Dr. Kenneth Ducatel) यांनी नुकतीच त्यांच्या पत्नीसह अजिंठा लेणीला भेट दिली.

• ​प्रेरणा आणि भावना: डॉ. डुकाटेल यांनी त्यांचे पणजोबा रॉबर्ट गिल यांनी काम केलेल्या ठिकाणी पाऊल ठेवले. या ऐतिहासिक स्थळाचे दर्शन घेताना ते अत्यंत भावूक झाले.
• ​उद्गार: त्यांनी केलेले भावनिक उद्गार, “त्याकाळी माझे पणजोबा येथे कसे राहिले असतील!”, हे गिल यांनी कलेसाठी केलेल्या त्यागाची आणि सोसलेल्या एकटेपणाची जाणीव करून देतात. आजच्या आधुनिक सुविधा नसताना, जंगल आणि डोंगराच्या दुर्गम भागात एकट्याने राहून इतके मोठे कलात्मक कार्य करणे, हे त्यांच्या अथक परिश्रमाचे द्योतक आहे.
• ​वारसा: डॉ. डुकाटेल यांची भेट ही केवळ एका पर्यटकाची भेट नव्हती, तर ती एका कुटुंबाच्या वारसा स्थळाला दिलेली भावनिक मानवंदना होती. या भेटीमुळे गिल कुटुंबीय आणि अजिंठा लेणी यातील दोन पिढ्यांचे नाते पुन्हा जुळले.

​रॉबर्ट गिल यांनी अजिंठाच्या चित्रांचे जतन करून एका महान भारतीय वारसाला अमर केले, तर त्यांच्या पणतूंच्या भेटीने या कलेच्या इतिहासाला एक हृदयस्पर्शी मानवी पैलू जोडला आहे.