संस्कृतीचा आधार की उपजीविकेची लढाई? भिक्षा प्रतिबंधक कायद्याच्या छायेतले विमुक्त कलाकार
संस्कृतीरक्षणाचे पोकळ बोल आणि वास्तवातील संघर्ष
ख्रिसमस जवळ आला की सोशल मीडियावर ‘सांता नको, वासुदेव हवा’ किंवा ‘संस्कृती वाचवा’ अशा पोस्ट्सचा पूर येतो. पण ज्यांच्यासाठी हे भावनिक आवाहन केले जाते, त्या वासुदेव, पोतराज, नंदीबैलवाले, बहुरूपी यांसारख्या भटक्या-विमुक्त कलाकारांचे वास्तविक जीवन किती खडतर असते, याचा विचार फार कमी लोक करतात.
हे लोक केवळ ‘संस्कृतीचे वाहक’ नाहीत, तर पोटाची खळगी भरण्यासाठी वंशपरंपरागत चालत आलेली कला सादर करणारे कष्टकरी आहेत. त्यांचे आयुष्य प्रचंड पायी चालणे, मिळेल ते स्वीकारणे आणि दारिद्र्याने पिचलेले असते.
शहरांमधील उच्चभ्रू सोसायट्यांमध्ये त्यांना ‘सुरक्षेच्या’ नावाखाली गेटबाहेर उभे राहावे लागते, त्यांना सावलीत थांबण्यासही मनाई केली जाते आणि अनेकदा अपमानास्पद वागणूक मिळते. जे लोक ऑनलाइन संस्कृतीचे रक्षण करण्याची भाषा करतात, तेच लोक प्रत्यक्षात या कलाकारांच्या सन्मानासाठी किंवा उपजीविकेसाठी एक शब्दही बोलताना दिसत नाहीत.
भिक्षा की कलेचा मोबदला? कायद्याच्या कचाट्यातला फरक
या परिस्थितीत, ‘महाराष्ट्र भिक मागणे प्रतिबंधक कायदा’ (The Maharashtra Prevention of Begging Act) या भटक्या-विमुक्त कलाकारांसाठी एक मोठे संकट घेऊन उभा राहतो.
या कायद्याचा उद्देश संघटित भिक्षावृत्तीला आळा घालणे असला तरी, तो जर कठोरपणे लागू झाला, तर वासुदेव किंवा बहुरूपी यांचे जीवन धोक्यात येऊ शकते. याचे कारण स्पष्ट आहे:
- हा ‘भिक्षा’ नाही, कलेचा मोबदला आहे: वासुदेव पहाटे उठून विशिष्ट वेशभूषेत, विशिष्ट ‘अभंग’ म्हणत ‘दान’ मागतो. नंदीबैलवाला नंदीला घेऊन खेळ करतो, तर बहुरूपी विशिष्ट वेश धारण करून अभिनय सादर करतो. ही कृती केवळ ‘भिक्षा मागणे’ नाही, तर परंपरेने चालत आलेली ‘कला सादर करून उपजीविका करणे’ आहे.
- या कलेतून मिळणारे पैसे हे ‘दक्षिणा’ किंवा ‘बक्षीस’ म्हणून पाहिले पाहिजेत, गुन्हेगारी भिक्षावृत्ती म्हणून नाही.
- हा कायदा कला सादर करणाऱ्यांवर लागू झाल्यास, त्यांच्या उपजीविकेचा एकमेव कायदेशीर मार्ग बंद होईल आणि त्यांना थेट गुन्हेगार ठरवले जाईल. यामुळे हा समाज अधिक सामाजिक आणि आर्थिक संकटात सापडेल.
संस्कृतीरक्षकांची खरी जबाबदारी
जर आपल्याला खरोखरच ही संस्कृती जतन करायची असेल, तर केवळ भावनांचे प्रदर्शन न करता कृतिशील पाऊले उचलणे आवश्यक आहे:
- सन्मानाची वागणूक: शहरी आणि निमशहरी भागात या कलाकारांना किमान मानवी सन्मानाची वागणूक मिळावी यासाठी सोसायट्यांनी आणि सुरक्षा कर्मचाऱ्यांनी संवेदनशील असणे आवश्यक आहे.
- सरकारी हस्तक्षेप: सरकारने भिक्षा प्रतिबंधक कायद्यातून या वंशपरंपरागत कलाकारांना (उदा. वासुदेव, पिंगळा, गोंधळी इ.) वगळण्यासाठी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे (Guidelines) जारी करावीत.
- शिक्षण आणि पुनर्वसन: या समाजातील नवीन पिढीला शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी विशेष योजना (उदा. वसतिगृहे, शिष्यवृत्ती) प्रभावीपणे राबवाव्यात, जेणेकरून त्यांना स्थिर आणि सन्मानाचे जीवन जगता येईल.
- आर्थिक आधार: ‘संस्कृती जपण्याची’ हौस असेल तर, सरकारने किंवा स्वयंसेवी संस्थांनी या कलाकारांना त्यांच्या कलेसाठी थेट मानधन (Stipend) देऊन, त्यांच्या उपजीविकेला सुरक्षित करावे.
जोपर्यंत आपण या भटक्या-विमुक्त कलाकारांना सामाजिक आणि आर्थिक न्याय देत नाही, तोपर्यंत केवळ फेसबुकवर संस्कृती जपण्याची भाषा करणे, हा पोकळ आणि दुटप्पीपणाचा व्यवहार आहे. त्यांच्या कलेचा आदर करणे आणि त्यांना सन्मानाने जगण्याचा हक्क देणे, हेच खऱ्या संस्कृतीरक्षणाचे प्रतीक आहे.
