कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड जयंतीनिमित्त विशेष लेख
आंबेडकरी क्रांतीचे खरे सूत्रधार: कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड
आज, १५ ऑक्टोबर, आंबेडकरी चळवळीचे निष्ठावान सेनानी, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सच्चे सहकारी आणि त्यांच्या मुक्ती संग्रामाचे आधारस्तंभ कर्मवीर भाऊराव उर्फ दादासाहेब गायकवाड यांची जयंती. डॉ. बाबासाहेबांच्या महापरिनिर्वाणानंतर त्यांच्या कार्याची धुरा समर्थपणे पेलणारे, खऱ्या अर्थाने आंबेडकरी क्रांतीचे सूत्रधार म्हणून दादासाहेबांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे.
जन्म आणि कार्याची सुरुवात
कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड यांचा जन्म नाशिक जिल्ह्यातील दिंडोरी तालुक्यातील आंबे (जानोरी) येथे १५ ऑक्टोबर १९२० रोजी झाला (टीप: दिलेल्या मजकुरात जन्मवर्ष १९२० असले तरी अनेक ठिकाणी १९०२ हे जन्मवर्ष आढळते). त्यांचे वडील कृष्णाजी आणि आई पवळाबाई. लहानपणापासूनच त्यांना अस्पृश्यतेचे चटके सोसावे लागले. मॅट्रिकपर्यंत शिक्षण घेतल्यानंतर त्यांना विविध नोकऱ्या कराव्या लागल्या, परंतु समाजसेवेचे कंकण त्यांनी जन्मतःच बांधले होते.
बाबासाहेबांचे निष्ठावान सहकारी
१९२६ मध्ये नाशिक येथे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची त्यांची पहिली भेट झाली आणि त्यानंतर दादासाहेब बाबासाहेबांच्या व्यक्तिमत्त्वाने पूर्णपणे भारले गेले. ते बाबासाहेबांच्या प्रत्येक चळवळीचे सूत्रधार आणि साक्षीदार ठरले आणि त्यांची सावली बनून राहिले. बाबासाहेबांनी दिलेला आदेश त्यांनी शिरसावंद्य मानला आणि त्याचे तंतोतत पालन केले. त्यांची कर्तव्यदक्षता, कार्यावरील निष्ठा आणि समाजकार्याची हातोटी पाहून बाबासाहेबांनी त्यांना आपले सैद्धांतिक उत्तराधिकारी मानले.
संघर्षाचे सेनापती
महाडचा चवदार तळ्याचा सत्याग्रह, नाशिकच्या काळाराम मंदिर प्रवेशाचा सत्याग्रह किंवा पुणे जवळील मुखेड सत्याग्रह असो, या सर्व महत्त्वाच्या आंदोलनांचे समर्थ नेतृत्व दादासाहेबांनी केले. बाबासाहेब जेव्हा गोलमेज परिषदेसाठी लंडनला गेले, तेव्हा भारतातील अस्पृश्यांवर होणाऱ्या अन्याय-अत्याचारांची माहिती दादासाहेब त्यांना सातत्याने पुरवीत असत, ज्यामुळे बाबासाहेबांना अस्पृश्यांचे दुःख जागतिक स्तरावर मांडता आले.
संसदेतील प्रभावी आवाज
१९२६ मध्ये नाशिक नगरपालिकेवर नियुक्त सभासद म्हणून निवड झाल्यानंतर सार्वजनिक जीवनात त्यांचे पदार्पण झाले. १९३६ मध्ये स्वतंत्र मजूर पक्षाच्या वतीने ते मुंबई विधान मंडळावर आमदार म्हणून निवडून आले. मुंबई कायदे मंडळातील त्यांची भाषणे विशेष प्रभावी ठरली. ते संसदेत खासदार असताना त्यांनी मनुस्मृती फाडून सनातन्यांप्रती आपला निषेध नोंदविला. महात्मा गांधींनी अस्पृश्यांना ‘हरिजन’ हे संबोधन लावल्यावर त्याचा निषेध करून त्यांनी गांधींना निरुत्तर केले.
१९४२ मध्ये नाशिक जिल्हा स्कूल बोर्डाच्या चेअरमनपदी निवडून आल्यावर त्यांनी शिक्षण क्षेत्रात मोठे बदल घडवून आणले. १९५७ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत ते लोकसभेचे खासदार म्हणून निवडून आले आणि त्यांनी लोकसभेत आपल्या प्रभावी भाषणांनी ठसा उमटवला. १९६२ ते १९६८ दरम्यान ते राज्यसभेवर खासदार होते.
भूमिहीनांचा लढा
दादासाहेबांनी भूमिहीनांसाठी केलेले कार्य अतुलनीय आहे. १९५८ मध्ये महाराष्ट्रव्यापी भूमिहीनांच्या सत्याग्रहांमुळे सरकार हादरले होते. १९६४ मध्ये त्यांच्या नेतृत्वाखालील भूमिहीनांचा सत्याग्रह फार गाजला. या सत्याग्रहाची दखल घेऊन शास्त्री सरकारने देशातील सर्व राज्य शासनाला पडीत जमिनींचे भूमिहीनांना वाटप करण्याचे आवाहन केले.
गौरव आणि वारसा
त्यांच्या या महान कार्याचा गौरव म्हणून तत्कालीन राष्ट्रपती डॉ. झाकीर हुसेन यांनी १६ एप्रिल १९६८ रोजी दादासाहेबांना ‘पद्मश्री’ या देशातील दुसऱ्या क्रमांकाच्या सर्वोच्च पुरस्काराने सन्मानित केले.
डॉ. बाबासाहेबांच्या महापरिनिर्वाणानंतर दुभंगलेल्या समाजाला एकसंघ ठेवण्याचे महान कार्य दादासाहेबांनी केले. बाबासाहेब त्यांच्याबद्दल गौरवाने म्हणाले होते की, “मी जर माझे आत्मचरित्र लिहिले, त्यात अर्धे जास्त चरित्र दादासाहेबांचेच असेल.”
आजही दादासाहेबांचा हा वारसा जपला जात आहे. त्यांच्या जन्मशताब्दीचे औचित्य साधून महाराष्ट्र शासनाने २००३-२००४ मध्ये ‘कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड सबलीकरण व स्वाभिमानी योजना’ लागू केली. या योजनेद्वारे भूमिहीन नवबौद्ध किंवा अनुसूचित जातीतील लोकांना ओलीत किंवा कोरडवाहू जमिनीचे वाटप केले जाते.
कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समाजाच्या उत्थानासाठी समर्पित केले. त्यांचे जीवन आणि कार्य हे संघर्षाचे आणि निष्ठेचे प्रतीक आहे. त्यांच्या जयंतीदिनी या महान सेनानीला आणि आंबेडकरी क्रांतीच्या सूत्रधाराला विनम्र अभिवादन!
