महाराष्ट्राच्या आणि विशेषतः विदर्भाच्या राजकारणात ‘दादा’ म्हणून आदराने ओळखले जाणारे रामकृष्ण सूर्यभान गवई अर्थात रा. सू. गवई यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे आणि सार्वजनिक जीवनातील योगदानाचे दर्शन घडवणारा हा लेख आहे.
🌹 रा. सू. गवई: राजकारणातील ‘सज्जनशक्ती’ 🌹
रा. सू. गवई हे भारतीय राजकारणातील एक अस्सल माणूस, विलक्षण विद्वत्ता आणि निरागस हास्य असलेले व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांची ओळख केवळ दलितांचे नेते म्हणून नव्हती, तर ते सार्यांचे ‘दादा’ होते. त्यांच्या विचारांना राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज आणि गाडगेबाबांच्या विचारांमुळे समतेची मजबूत किनार होती.
🏠 ‘कमलपुष्प’ ते ‘कमलकृष्ण’: दादासाहेब आणि कमलताई
- दादासाहेबांच्या अमरावती येथील निवासस्थानाचे नाव सुरुवातीला ‘कमलपुष्प’ होते. कमलताईंच्या आग्रहावरून हे नाव ठेवले गेले, जे त्यांच्या संघर्षातून आणि पै-पैसा जमा करण्याच्या कष्टातून उभा राहिलेला प्रेम आणि परिश्रमाचा प्रतीक होता.
- कमलताई मुंबईहून नवीन कपडे, पर्स, दागिन्यांचे सेट आणून अमरावतीत विकायच्या. या कष्टातूनच ‘कमलपुष्प’ उभा राहिला.
- कालांतराने बंगल्याचे नाव ‘कमलकृष्ण’ झाले.
- या बंगल्यात जनतेचा मुक्त वावर असे, ज्यामुळे तो ‘विहार स्वातंत्र्य’ देणारा वाटावा. अनेक भगवान गौतमबुद्धांच्या शांतचित्त मूर्ती तिथे होत्या.
- रा. सू. गवई यांचा जन्म ३० ऑक्टोबर १९२९ रोजी दिवाळीच्या लक्ष्मीपूजन दिवशी झाला. त्यांच्या वडिलांनी त्यांचे नाव रामकृष्ण ठेवले.
🏛️ संसदीय कार्य आणि राजकीय मुत्सद्देगिरी - १९६४ ते १९९४ या सलग तीस वर्षांच्या प्रदीर्घ कालखंडात दादासाहेब गवई विधानपरिषदेचे सदस्य होते.
- त्यांनी विधानपरिषदेचे तीनदा उपसभापती आणि सभापती तसेच विरोधी पक्षनेते म्हणूनही काम पाहिले. स्वतःच्या पक्षाची सदस्य संख्या कमी असतानाही त्यांनी हे बलस्थान केवळ राजकीय मुत्सद्देगिरी, अभ्यासूवृत्ती आणि अंगभूत गुणांनी मिळवले.
- ते मराठी, इंग्लिश, पाली, संस्कृत, गुजराती, अवधी आणि मलयालम या भाषा तसेच कायद्यांवर प्रगल्भ पकड ठेवणारे होते.
- १९९८ मध्ये ते खासदार झाले. अमरावतीच्या खासदारकीसाठी पहिली लोकसभा निवडणूक हरल्यानंतर त्यांनी ३५ वर्षे तग धरला.
💖 जनसंपर्क आणि दिलखुलास स्वभाव - दादासाहेबांचे व्यक्तिमत्त्व रुबाबदार होते, त्यांचे हास्य निरागस आणि डोळे पाणीदार होते.
- त्यांची राहणी साधी होती: पांढरा स्वच्छ झब्बा-पायजामा, त्यावर काळ्या किंवा आकाशी रंगाचे जॅकेट, सोनेरी रंगाची चष्मा फ्रेम आणि अकोला जिल्ह्यातील तेल्हारा गावचा काळा टोकदार जोडा.
- लोकांशी ऋणानुबंध जोडण्याची त्यांची हातोटी विलक्षण होती. जुन्यांना एकेरी नावाने, नवीन ओळखीच्यांना आडनावावरून आणि विश्वासातील लोकांशी त्यांच्या वडिलांच्या नावाने हाक मारून ते बोलत.
- ते गरजूंना, विशेषतः कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांना, ‘भातकं’ म्हणून खिशातून पैसे देत आणि पुस्तक घेण्यास आवर्जून सांगत.
- बिहारचे राज्यपाल म्हणून त्यांची नियुक्ती झाली होती.
🌱 विचारांची प्रगल्भता आणि सामाजिक बांधिलकी - ते डॉ. पंजाबराव देशमुख यांच्याविरुद्ध लोकसभेची निवडणूक लढले आणि हरले. मात्र, नंतरच्या काळात त्यांनी समन्वयाचे राजकारण केले.
- प्रमोद महाजन यांच्याशी राजकीय टीका-टिप्पणीनंतरही त्यांनी गळा भेट घेऊन स्वागत केले, ज्यामुळे त्यांचा दिलखुलास आणि विखार नसलेला स्वभाव दिसून येतो.
- कुष्ठरोग्यांच्या पुनर्वसनासाठी त्यांनी डॉ. शिवाजीराव पटवर्धन आणि बाबा आमटे यांच्यासोबत लढा दिला आणि त्यांना राज्य सरकारचा कुष्ठमित्र पुरस्कार मिळाला, जो त्यांच्या सामाजिक जीवनातील सर्वश्रेष्ठ क्षण ठरला.
- अप्पर वर्धा धरणासाठी रा. सू. गवई, सुदामकाका देशमुख, बी. टी. देशमुख, देवीसिंह शेखावत, हर्षवर्धन देशमुख, भाई मंगळे यांनी केलेली राजकीय लढाई विलक्षण चिवट होती.
- त्यांनी ‘पाणी बिनरंगाचे असते; कुणी त्यात रंग मिसळू नयेत…’ असे सांगून जलसंवर्धनाचे महत्त्व स्पष्ट केले.
- ते साहित्यिक मुशाफिरीचे शौकीन होते, त्यांना गझला आवडायच्या आणि अनेक साहित्यिक मित्र त्यांच्यासोबत असत.
- विदर्भ महाविद्यालयातले त्यांचे शिक्षण आणि मित्र, उदा. सुधाकरराव नाईक, सुरेश भट, ए. बी. बर्धन, राम शेवाळकर यांच्यासोबतच्या मैफिली आणि किस्से त्यांचे वैचारिक आणि भावनिक आयुष्य समृद्ध करणारे होते.
दादासाहेब गवई हे असे नेते होते, जे निवडणुकीच्या फडात हरले असतीलही, पण लोकांच्या मनात त्यांनी कायम जागा मिळविली. त्यांच्यासारखे आरस्पानी नेते राजकारणात दुर्मीळ आहेत.
