संत चोखामेळा: वारकरी संप्रदायातील विठ्ठलभक्तीचा दीपस्तंभ

🌟 संत चोखामेळा: वारकरी संप्रदायातील विठ्ठलभक्तीचा दीपस्तंभ 🌟
संत चोखामेळा हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत आणि कवी म्हणून ओळखले जातात. दलित समाजातून आलेल्या या संताने आपल्या अभंगांतून सामाजिक विषमतेवर भाष्य केले आणि विठ्ठलभक्तीच्या माध्यमातून समतेचा संदेश दिला. त्यांच्या जीवनातील संघर्ष आणि निष्ठा आजही प्रेरणास्रोत आहे.
📅 जन्म आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी
संत चोखामेळा यांच्या जन्मस्थानाबद्दल काही विसंगत मतमतांतरे आढळतात. अनेक ठिकाणी त्यांचा जन्म १४ जानेवारी १२६८ रोजी बुलढाणा जिल्ह्यातील कोरेगाव या ठिकाणी नमूद आहे, तर काहीजण पंढरपूर येथे त्यांचा जन्म झाल्याचे सांगतात.

• आईचे नाव: सावित्रीबाई
• वडिलांचे नाव: सुदामा यसकर
• बहीण: निर्मळा (ती कोरेगावजवळील मेहुड गावात दिली होती.)
• मेहुणे: बंका (चोखोबांचे मेहुणे)
• पत्नी: सोयराबाई (बंकाची बहीण)
• पुत्र: कर्ममेळा
• टीप: चोखोबा, सोयराबाई, निर्मळा, बंका आणि कर्ममेळा हे सर्व त्या काळात कवी होते.
  ‘चोखामेळा’ या शब्दाचा अर्थ ‘चोखा’ म्हणजे स्वच्छ, पवित्र आणि ‘मेळा’ म्हणजे मैला (अस्वच्छ) किंवा त्या काळी वापरला जाणारा महार हा अर्थ. त्यानुसार, चोखामेळा म्हणजे ‘पवित्र महार’ असा होतो. त्यांचे मेहुणे ‘बंका’ (वाकडा/व्यंकडी) हे नाव श्रीकृष्णाच्या मूर्तीवरून तयार झाल्याचे मानले जाते.
  🗺️ मंगळवेढा, पंढरपूर आणि भक्ती संप्रदायाशी संबंध
  लग्नानंतर चोखोबा मंगळवेढा या गावी पोटापाण्यासाठी गेले. मंगळवेढा पंढरपूरच्या जवळ असल्याने त्यांचा संबंध वारकरी संप्रदायाशी आला. संत नामदेवांनी त्यांना भक्ती संप्रदायात आणण्यासाठी पुढाकार घेतला, असे त्यांच्या वाङ्मयात आढळते. यानंतर ते पंढरपुरात आले आणि विठ्ठल भक्तीत रमले.
  💔 सामाजिक संघर्ष आणि विठ्ठलाची भेट
  तत्कालीन समाजात अस्पृश्यता मोठ्या प्रमाणावर होती. यामुळे चोखोबांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला:
• मंदिर प्रवेशबंदी: त्यांना विठ्ठल मंदिरात प्रवेश नव्हता, त्यामुळे ते मंदिराच्या महाद्वाराजवळ तिष्ठत उभे राहायचे.
• दलित वस्तीतील राहणीमान: आपल्या अभंगातून त्यांनी दलित वस्तीतील घाण आणि राहणीमानाबद्दलची आपली खंत व्यक्त केली. ‘सवर्ण’ समाजात त्यांना स्थान नव्हते आणि ‘दलित’ वस्तीत त्यांना राहवत नव्हते.
• अपमान: त्यांना रस्त्याच्या कडेला बसून भजन-कीर्तन ऐकावे लागे आणि पंगतीचे उष्टे अन्न ‘प्रसाद’ म्हणून घ्यावे लागे.

प्रसिद्ध ओवी: “जोहार मायबाप जोहार l तुमच्या महाराचा मी महार ll बहु भुकेला झालो l तुमच्या उष्ट्यासाठी आलो ll”

✨ विठ्ठलाचे साक्षात् दर्शन
एका मध्यरात्री, विठ्ठलाने स्वतः चोखोबांना हाक मारून गाभाऱ्यापर्यंत नेले, अशी आख्यायिका आहे. चोखोबांनी विठ्ठलाच्या चरणांवर डोके ठेवून दर्शन घेतले. त्यांच्या अश्रूंनी पांडुरंगाच्या पायावर अभिषेक झाला. विठ्ठलाने त्यांना आपल्या गळ्यातील रत्नहार तुलसीप्रसाद म्हणून दिल्याचेही सांगितले जाते.
🕯️ देहांत आणि समाधी
चोखोबांना बऱ्याच वेळा वेठबिगारी (विना मोबदला काम) करावी लागत असे.

• मृत्यू: इ.स. १३३८ मध्ये, मंगळवेढा येथील गावाची वेस बांधण्याचे काम करत असताना बांधकाम कोसळून अनेक दलित कामगारांसह त्यांचाही देहांत झाला. त्यांना सुमारे ७० वर्षांचे आयुष्य लाभले.
• अस्थी ओळख: ज्या हाडांमधून ‘विठ्ठल विठ्ठल’ असा आवाज येईल, ते चोखोबांचे प्रेत असेल असा निष्कर्ष काढण्यात आला आणि तसा उल्लेख संत नामदेवांनी आपल्या अभंगात केला.
• समाधी: संत नामदेव महाराजांनी मरणोत्तर चोखोबांच्या अस्थी पंढरपूर मंदिराच्या महाद्वाराजवळ जमिनीत पुरून तेथे त्यांची समाधी बांधली.
  📜 अभंग गाथा: साहित्यातील योगदान
  संत चोखामेळा यांनी आपल्या ७० वर्षांच्या आयुष्यात अखंड विठ्ठलभक्तीसोबत अनेक अभंग रचले.
• एकूण अभंग गाथा: ३५८ अभंग.
• सर्वाधिक अभंग: करुणा आणि जगण्याची स्थिती सांगणारे (९७ अभंग).
• संत नामदेव स्तुती: ३७ अभंग.
• महत्त्वाचे विषय: विठ्ठल महिमा (५५), पंढरी महिमा (१७), उपदेश (५२), विटाळ (६) इत्यादी.
• लेखन: त्यांचे अभंग अनंत भट हे लेखक लिहून घेत असत.
  🎶 सर्वात लोकप्रिय अभंग
  चोखोबांच्या जीवनातील सारांश सांगणारा आणि सर्वाधिक लोकप्रिय असलेला अभंग:
  “ऊस डोंगा परी रस नोव्हे डोंगा l ऊस डोंगा परी रस नोहे डोंगा l काय भुललासी वरलिया रंगा ll”
  अर्थ: ऊस वाकडा असला तरी त्याचा रस गोड असतो. धनुष्यबाणाची कमान वाकडी असली तरी तीर सरळ असतो. त्याचप्रमाणे, चोखा महार असला, दलित असला तरी माझा भाव भोळा, सरळ आणि प्रेमळ आहे.

चोखोबांच्या भक्तीचे वर्णन स्वतः विठ्ठलाने संत नामदेवांना सांगितल्याचे म्हटले जाते:
“चोखा म्हणे माझा l चोखा माझा जीव ll चोखा माझा भाव l कुलधर्मदेव चोखा माझा ll”

संत नरहरी सोनार, संत एकनाथ, तुकाराम महाराज अशा अनेक संतांनी चोखोबांच्या थोर भक्तीचे वर्णन केले आहे. संत चोखामेळा हे भारतीय भक्ती परंपरेतील निस्सीम आणि निष्ठावान भक्ताचे मूर्तिमंत उदाहरण आहेत.
▪️संकलन : संघर्षनायक मीडिया (sangharshnayakmedia.com )